واژه «شرقی» در دنیای رایحه اشاره به دسته‌بندی‌ای از رایحه‌های تاریخی دارد که نُت‌هایی نظیر کهربا، چوب درخت صندل، کومارین، زنبق زرد، وانیل و صمغ را در بر می‌گیرد. اکثر کارخانه‌های بزرگ تولید عطر همچنان از همین واژه برای دسته‌بندی رایحه‌هایی متشکل از چنین ترکیباتی استفاده می‌کنند.
رایحه‌های اقوا کننده، شهوانی و تحریک آمیز این خانواده بیشتر برای افراد بالغ کاربرد دارد و اکثر آنها رایحه‌هایی گرم، سنگین و غنی هستند که بیشتر مناسب استفاده در مناسبت‌های شبانه است. حس ماندگاری آنها روی پوست طولانی تر است: نُت‌های پایه این رایحه سنگین بوده و باعث می‌شود ماندگاری طولانی‌تری داشته باشند. (البته، خانواده کوچک جدیدی در این دسته به وجود آمده که رایحه‌های سبک‌تری را در بر می‌گیرد و بیشتر برای مصارف روزانه کاربرد دارد، که جلوتر هنگام بررسی سایر شاخه‌های این خانواده¬ی زیبا با آن آشنا می‌شویم)
خانواده شرقی یا کهربایی
خانواده رایحه‌های شرقی که به آن «خانواده کهربایی» هم گفته می‌شود از آکوردهای ]به ترکیب چند نُت آکورد گفته می‌شود[ شرقی شکل گرفته که می‌توان آن را در گروههای بویایی زیر دسته‌بندی کرد:
گروه بویایی سبز (Green)
گروه بویایی مرکبات (Citrus)
گروه بویایی گل (Floral)
گروه بویایی خوراکی (Gourmand)
گروه بویایی چوبی (Woody)
گروه بویایی ادویه‌ای (Spicy)
گروه بویایی چرمی (Leather)
خانواده رایحه‌های شرقی در تولید عطرهای شرقی گرانبها هم برای آقایان و هم خانم‌ها کاربرد دارد که خصوصیاتی غنی در طیف شیرین دارد.
خاستگاه واژه «کهربا»
واژه «کهربا» در صنعت عطرسازی و تولید اسانس برخلاف تصور عموم از سنگ کهربا گرفته نشده است. سنگ کهربا در اصل رزین فسیل شده‌ای است که هیچ بویی ندارد. واژه کهربا یا در لاتین amber احتمالاً از نحوه استفاده عنبر توسط عطرسازان برگرفته شده است. در زبان لاتین برای انبر از واژه ambergris استفاده می‌شود، عنبر در ترکیبات رایحه‌های مختلف کاربرد بسیاری دارد و به احتمال زیاد منشاء اصلی واژه کهربا این واژه لاتین می‌باشد. این ماده منشاء حیوانی دارد و از سفت شدن پاتالوژیکی موم در نهنگ عنبر بوجود می‌آید. برای بدست آوردن این موم، نهنگ عنبر کشته نمیشود و آسیب نمی‌بیند بنابراین انجمن بین المللی عطر (IFRA) استفاده از آن را مجاز می‌داند. با این وجود این نُت حساس آنقدر گران قیمت است که استفاده از آن در فرمولاسیون عطرهای امروزی به ندرت به چشم می‌خورد.
خاستگاه آکورد کهربایی یا شرقی
آکورد کهربایی یا شرقی در سال 1889 توسط Jicky شناسایی شد که بعدها در سال 1921 در ادکلن Shalimar برند Guerlain و در سال 1908 نیز در ادکلن Antique Amber برند Coty استفاده شد. همچنین ادکلن Ambre 83 از برند De Laire نیز بر پایه آن بنا شده است.
آکورد شرقی یا کهربایی کلاسیک
رایحه‌های خانواده شرقی از آکوردهای شرقی کلاسیک تشکیل شده که عموماً متشکل از دانه تونکا، وانیل، وانیلین، کومارین، لابدانیوم و پاتچولی می‌باشد. صمغ‌هایی نظیر بنزوئین، کُندر یا اوپاناکس نیز در چنین رایحه‌هایی یافت می‌شود.
پایه کهربایی
پایه جامد آن در پوماندر پیدا می‌شود که یکی از معروف ترین توپ‌های چوبی مخروطی شکل متعلق به L’Artisan Parfumeur است و خصوصیات پایه کهربایی را دارا است. برای رسیدن به فرمول این خمیر، مایع با حلالی خشک مخلوط شده و شکل آن از مایع به جامد تغییر می‌کند.
همچنین می‌توان در شکلی دیگر، پایه کهربایی را در بازارهای مراکش یا تونس در غالب سنگ سفیدی به اسم کهربا یافت. با این وجود، این نسخه کهربا یا آکورد شرقی واقعی نبوده و تنها ترکیبی از آن شمرده می‌شود.
اجزاء تشکیل‌دهنده خانواده شرقی
اصلی ترین اجزاء خانواده شرقی (یا خانواده کهربایی) را وانیل، دانه تونکا، مر (نوعی صمغ)، کُندر، استایراکس، بنزوئین و اپاناکس تشکیل می‌دهند.
وانیل
وانیل اصلی ترین ماده خام در گروه بویایی شرقی است. البته وانیلی که از آن صحبت می‌کنیم، شیرین نیست، در واقع مولکول‌های وانیلین یا اتیل وانیلین است که نُت شیرین را به وجود می‌آورد. وانیلِ شگفت انگیز یا در لاتین vanilla planifolia یکی از گونه‌های گیاه ارکید وانیل است که در جنگل‌های باران خیز استوایی یافت می‌شود. این گیاه میوه‌ای به ثمر رسانده که همان لوبیای وانیلِ معروف نامیده می‌شود.
زیستگاه اصلی وانیل در مکزیک است و به لطف زحمات زنبور ملیپون، گل آن گرده افشانی می‌شود و اینگونه بطور طبیعی تولید می‌شود. در سال 1848، Edmond Albius، برده‌ای بود که راز لقاح وانیل را کشف کرد و از آن زمان به بعد انسان نقش زنبور ملیپون در تولید وانیل را از آن خود کرد.
با کمک یک چوب بامبو قسمتی از گیاه را بلند کرده و گرده جمع آورده شده، در گل گیاه و در تماس با پرچه مادگی قرار می‌گیرد. این فرایند فقط در صبحگاه باید انجام شود و دقیقاً زمانی که گل تازه باز شده است. زنانی که عهده دار این فرایند هستن و گرده را در درون گل قرار می‌دهند، «جفت یاب» نامیده می‌شوند. 18 ماه طول می‌کشد تا ثمره و میوه این گیاه بدست آید.
آماده سازی لوبیای وانیل
زمانی که لوبیای وانیل برداشت می‌شود، به مدت 3 دقیقه جوشانده و سپس به مدت 24 ساعت با پارچه‌ای آن را می‌پوشانند. پس از آنکه چندین ساعت روزانه به مدت 15 روز هر طرف آن در معرض نور آفتاب قرار گرفت، نهایتاً وانیل به شکلی در می‌آید که برای ما آشنا است. آنها سیاه، خشک و عاری از باکتری می‌شوند. سپس وانیل‌ها یک به یک با دست جدا می‌شوند تا از خشکی آنها اطمینان حاصل شود.
وانیل ماداگاسکار
وانیل ماداگاسکار در 18 کشور یافت می‌شود. بهترین نوع آن در جزیره مایوت و کشور هندوستان رشد می‌کند. وانیل به یکی از نادرترین و گران قیمت ترین ماده خام تبدیل شده و پس از زعفران گران قیمت ترین ادویه جهان است. در 4 سال، قیمت وانیل 10 برابر شده است. ریشه گیاهی آن، گنجینه بویایی درون آن و قیمتش باعث شده در صنعت تولید رایحه و عطرسازی ماده‌ای منحصر به فرد تلقی شود.
نُت‌های مختلف وانیل
گرمای وانیل در نُت‌های مختلفی ظهور می‌کند. نُت‌های آن شیری، عسلی، کهربایی، چوبی و یا ادویه‌ای است. گاهی اوقات در نُت‌های حیوانی نیز عرضه می‌شود. همچنین یک نوع وانیل گیاهی به نام Tahitensis وجود دارد که در نُت‌های گلی طبقه‌بندی می‌شود.
کاربردهای انواع فرم وانیل
تنتور وانیل (Vanilla tincture): برای گرفتن تنتور وانیل، لوبیای وانیل نصف شده و به مدت حداقل1 ماه در الکل خیس می‌خورد. البته این روش امروزه دیگر استفاده نمیشود.
وانیل خالص: وانیل خالص از عصاره گیری لوبیای آن و ترکیب با حلالی فرار بدست می‌آید.
ترکیبات مصنوعی: وانیلین و اتیل وانیلین ترکیبات مصنوعی آن هستند و همانطور که گفته شد، این ترکیبات، نسبت به خود وانیل شیرین تر هستند.
روایاتی کوتاه درباره وانیل
آزتک‌ها ]تمدن سرخ پوستی در مکزیک[ نوعی نوشیدنی شکلاتی مصرف می‌کرند، و برای طعم دار کردن شکلاتشان از وانیل استفاده می‌کردند. علاوه بر این، وانیل در رفع و درمان اضطراب و تقویت قوای جسمانی و ارتقاء سلامت نیز موثر است.
جالب است که بدانید برند Sylvaine Delacourte از این وانیل در 5 ادکلن خود در کلکسیون Vanilla خود استفاده کرده است.
دانه تونکا
دانه تونکا از آمریکای جنوبی، کشورهای ونزوئلا، گویان و برزیل آمده است. اگر وانیل از گُل گرفته می‌شود، دانه تونکا از میوه گونه‌ی درختی استوایی به نام dipteryx odorata گرفته می‌شود. نام‌های دیگر این درخت coumarouna و sarrapia است.
خصوصیات دانه تونکا
میوه این درخت استوایی به شکل بادام‌های بزرگ است که یک هسته دارد. هسته آن سیاه، بیضی شکل، کشیده و براق است. وقتی که این هسته خشک شود، چروکیده شده و سپس بوی آن به مشام می‌رسد. رایحه¬ی ملایم آن به مرور زمان تشدید می‌شود.
تهیه دانه تونکا
تهیه دانه تونکا بسیار شبیه به تهیه وانیل است. پس از برداشت، با نور آفتاب خشک شده و جدا می‌شود.
کاربردهای متنوع دانه تونکا
در ابتدا کاربرد دانه تونکا اینگونه بود که هسته‌های آن پودر شده و به شکل ساشه فروخته می‌شد تا در کمد لباس‌ها در میان لباس‌ها قرار گرفته و آنها را معطر کند.
در صنعت تولید اسانس با استفاده از حلالی فرار، عصاره دانه تونکا گرفته شده و نهایتاً تونکا خالص بدست می‌آید.
دانه تونکا؛ رایحه‌ای بی همتا
دانه تونکا به خودی خود ترکیبی ار رایحه‌های فوق العاده است. گروههای بویایی آن متنوع است و در نُت‌های چوبی ، مومی، وانیلی ، بادامی، پسته‌ای، تنباکو، یونجه وعسلی موجود است.
مولکول اصلی این ماده خام را کومارین می‌نامند. رایحه‌ای مشابه بادام دارد و صادقانه باید گفت بوی چسب‌های مایع دوران بچگی را می‌دهد. ترکیبات مصنوعی کومارین در سال 1868 تولید شد و اولین بار در ترکیبات Jicky به همراه لینالول و اتیل وینالین استفاده شد.
جالب است بدانید که از نُت دانه تونکا در ادکلن Vahina از کلکسیون Vanillaی برند Sylvaine Delacourte بهره گرفته شده است.
مر (نوعی صمغ)
خاستگاه افسانه‌ای مر
در دگردیسی‌های Ovid ]دگردیسی سبک شعر لاتین است[ به مر در افسانه‌ای در مورد میرا دختر عزیز پادشاه قبرس که به درخت مر تبدیل می‌شود اشاره شده است. در این افسانه، آدونیس فرزند میرا از داخل پوسته این درخت متولد می‌شود.
درخت مر و اشک‌هایش
گونه‌های مختلفی از درخت مر در خاستگاه این ماده نقش داشته که همگی تاریخچه‌ای افسانه‌ای دارند. این درخت‌ها مثل commiphora عربی یا حبشی ار نظر اندازه بسیار کوچک هستند و بیش از 100 گونه از این نوع درخت وجود دارد.
ارزشمندترین گونه‌های آن، گونه‌هایی هستن که بیشترین مقدار صمغ را از طریق ترشحات طبیعی تولید می‌کنند. این درخت اشک‌هایی واقعی تولید می‌کند، رنگ آنها از زرد کمرنگ تا قرمز تیره متنوع است. این اشک‌ها، بسیار شکننده، براق و رایحه¬ای آروماتیک بسیار قوی دارند.
مر؛ رایحه مقدس
مر از جمله نفیس ترین و گرانبها ترین رایحه‌ها است. اینطور بیان می‌شود که در زمان باستان از مر در نیایش خداوند استفاده می‌شد. به این طور که سه مجوس ]در یونان باستان سه شخصیت مذهبی بودند[ از طریق بخور دادن آن به نیایش خداوند می‌پرداختند.
خارج از کاربرد آن در آیین مقدس، مر جایگاه بسیار ویژه‌ای در صنعت عطرسازی دارد. در واقع، عطرسازان با استفاده از روش تقطیر، صمغ برداشت شده از این درخت را بخار کرده، و سپس از اسانس آن در تولید عطر استفاده می‌کنند. مر رایحه‌ای قوی، و بویی شبیه بالزامیک دارد و گروههای بویایی آن در نُت‌های شیرین بیان ، چوبی ، میوه‌ای و کندر موجود است.
عود
درخت عود: بوسویلا یا همان درخت کندر
عود‌هایی نظیر مر برگرفته از صمغ درختانی با خاصیت عودی است. واژه «درخت عود» اشاره به گونه‌های متنوعی از درخت بوسویلا در کشورهای مختلفی نظیر سومالی، یمن، سودان، اتیوپی و هندوستان دارد.
تهیه اسانس از صمغ بوسویلا
در صنعت عطرسازی، پس از برش تنه درخت، صمغ آن جمع آوری می‌شود؛ از طریق تقطیر بخار می‌شود تا عصاره یا اسانس آن بدست آید. این اسانس بسیار قوی و تیره است و نُت‌های پایه‌ای نظیر کافور، صمغی و دودی را در بر می‌گیرد.
کاربردهای مختلف عود
طی قرن‌ها عود همیشه در مراسم‌های مذهبی جایگاه ویژه‌ای داشته است و برای پرستش خداوند به کار می‌رفت. عود امروزه کاربردهای درمانی بسیاری دارد و همچنین در تولید اسانس نیز از آن استفاده می‌شود.
مصریان در دوران باستان برای درمان خود از آن بهره می‌گرفتند و از آن در مومیایی مردگان استفاده می‌کردند. همچنین عود کاربرد ویژه¬ای در تطهیر مکان‌های پرستش خداوند داشته است. در حقیقت، استفاده‌های مذهبی آن هنوز ادامه دارد و در شرق دور همچنان جایگاه مقدسی در زندگی شخصی افراد دارد.
استایراکس
موم استایراکس
همانند موم‌های درختان پرو، تولو، بنزوئین، مر یا عود، موم استایراکس نیز از تنه دو گونه¬ی درخت به نام‌های liquidambar در سوریه، آسیای صغیر و آمریکای جنوبی یافت می‌شود.
تهیه اسانس استایراکس
اسانس استایراکس از طریق تقطیر موم بدست می‌آید. رایحه آن قوی و نُت‌هایی از وانیل گلی و بالزامیک دارد؛ البته گروههای بویایی آن در نُت‌های حیوانی، چرمی و قیر نیز موجود است.
بنزوئین
صمغ بنزوئین
بنزوئین نوعی موم است که یا بطور طبیعی و یا با ایجاد برش در تنه درختی از خانواده بنزوئین سایتراکس بدست می‌آید. این درخت در کشورهای تایلند و جزایر سوماترا در اندونزی می‌روید. ترشحات این درخت در واقع واکنشی پاتولوژیکی به حساب می‌آید و از این طریق صمغ یا «اشک‌های بنزوئین» جمع آوری می‌شوند. صمغ این درخت وقتی مایع است به رنگ سفید و وقتی خشک می‌شود به رنگ زرد تغییر می‌کند. وقتی که این صمغ برداشت می‌شود، همان لحظه در حالت نیمه جامد قرار دارد.
خصوصیات بنزوئین
بنزوئین تایلندی بیشترین تقاضا را در بین عطرسازان دارد زیرا از ویژگی‌های گروه بویایی وانیل بهره‌مند است. البته این گونه در واقع کمیاب ترین آنها است، بنابراین گران قیمت ترین نوع بنزوئین نیز همین بنزوئین تایلندی است.
«اشک‌های بنزوئین» رایحه‌ای بسیار شیرین دارد و در معابد بودا طرفداران بسیاری دارد. همان اندازه که در کلیسا‌های مسیحی عود وجود دارد، در معابد بودا، صمغ بنزوئین وجود دارد. بنزوئین در گروههای بویایی نظیر نُت‌های وانیل شیرین، بادام و قهوه برشته موجود است، البته نُت‌های عسلی و گلی آن نیز عرضه می‌شود. رایحه آن غنی با بافتی شربت مانند است و کاربردهای درمانی بسیاری نیز دارد.
کاربردهای بنزوئین
سال‌های بسیاری است که بنزوئین بعنوان نوعی عود یا مر و ماده‌ای گرانبها شناخته می‌شود. همچنین کاربردهای فراوانی در درمان ریه و بیماری‌های پوستی دارد.
در صنعت عطرسازی، برای رسیدن به بنزوئین خالص، عصاره صمغ درخت با استفاده از حلال فرار، گرفته می‌شود.
آپاناکس
آپاناکس یا اوپاناکس نوعی صمغ است که از بوته‌ای خاص در کشورهای سومالی و اتیوپی بدست می‌آید.
رایحه‌ی آپاناکس
نُت‌های آپاناکس شامل بالزامیکی، شیرین، مخملی، خاکی، چرمی و نُت‌هایی مشابه مر می‌باشد.
روایتی کوتاه از آپاناکس
در گذشته، پزشکان معتقد بودند آپاناکس در درمان تومور کاربرد دارد و از آن به شکل گچ برای بستن محل درگیر تومور استفاده می‌کردند.
